Okwitwa kw'omujungu St. Galt nangashi 'Gooti'
Galt bamukirize aha kigagara. Ahansi neekijukijo kyamabare omuri Katoma
Nekya Intaneti na Agoweitu
1144
Orwakashatu 2023-01-25
Ebyafayo omuri Ibanda
Harry George Galt neinga 'Gooti' n'oha?
Okwitwa kw'omujungu Galt omumwaka gwa 1905.
Bikye ebyoyine kumanya
Ibanda n'emanywa munonga, kandi omubyafayo nibagira ngu abany'Ibanda bakeita omujungu owabaire namanywa nka Galt konka ahabw'orurimi abeiraguju nanga abatagwenda ba Ibanda bakaba bamweta Gooti.
Ebyokwitwa kwe, nahati tibirikumanywa gye konka abakugu omubyafayo nahati bariyo nibarondora enfa ye.
Abamwe nibagira ngu akeitwa abakungu omubugabe bwa Ankole kandi abandi bagira ngu akeitwa ahabw'okuba akaba arihize kandi arikuteganisa abeiraguju.
Omujungu Galt akaba nakunda omukazi oubabeire nibeta Julia Kibubura kandi kubaherize kumukuza nikwo enkeito akazita omubigyere akorekyerera Ibanda omuri Ankole obwo naruga Tooro. Enshonga enkuru eyamurabize omuri Ibanda nibagira ngu akaba nayenda kurebaho aha mukundwa we Julia Kibubura.
St. George Harry Galt akaba ari omukungu wa Bungyereza omubutware bw'bakubuuzi nka Sabu kamishana wa Uganda eyaburengyerwa eizooba omu Provinsi ya Uganda, kandi owayitiirwe omuri Ibanda. Akazarwa ebiro 28/01/1872 omuri Emsworth, Hampshire omuri Bungyereza empango.
Omurimo gwe gw'okubanza obuyahika omu matware ga Bungyereza omu Uganda, gukaba guri okushoroza omushoro omu bicweka bya Ankole.
Bwanyima bakamuha omurimo ogundi nka Sabu kamishana(sub commissioner) omuri burengyerwa eizooba omu Uganda.
Nikigambwa ngu akaba ari omushaija agumire kandi akatwariza kubi abantu ba ahansi omuri Ankole.
Ebiro 9/05/1905, nk'omuntu omusya oubabeire baheire omurimo gwa purovinsho offisa(provincial officer) , George Harry Galt akagyema abantu kumukiriza aha kigagara obwo bamwekorire aha mutwe kuruga omuri Tooro , Fortportal kuza Ibanda kurebaho omukundwa we Julia Kibubura.
Abantu aba kubaruhire, baamushaba ku abeikiriza bakahumuraho, konka we yabangira kandi yabaragira kugumuzamu nibatambura mpaka Ibanda. Nibagira ngu Galt akakoseza orunyankore rwekitega obwe arikugambira abantu abo ngu 'Paka Banda'. Abeiraguju ababeire bamwekoreire aha kigagara bakeikirizana nawe bamwekorera mpaka omukatooma , kiro mita 3 kuruga omu tauni ya Ibanda waruga aha Keriziya enkuru katurika eya Kagongo ahuyayemerire kandi akahumuraho omunju ya gavumenta.
Obwo abantu ba butosha bakaba bariyo nibatekateka obusharizi bwa Galt, omushaija oubabeire nibeta Rutaraka ayatamirwe obusharizi na n'entwaza mbi ya offisa George Gooti, akakwata eicumu, yagyenda ahu Gooti yabaire ashutamire omunju ya gavumenta, yatambuka eicumu eryo eryamucumitsire omukifuba,nikwo akafa bwanyima y'akashumi kakye.
Gavumenta ya Bangyereza, ekatandika kucondoza ekyarugirireho okufa gwa Galt, konka kikaba nikitekatekwa ngu kikaba kirimu ebyobutegyeki kandi abakuru babiri kuruga omubugabe bwa Ankore bakabashariramu omushango gw'kubeita, bwanyima ekibonerezo ekyo ekiizire kikashazibwamu bwanyima y'okushaba omu kooti eya British East African Court.
Ahabwokutiina abangyereza, nikigambwa ngu Rutaraka akeyita obwo arikwehanika.
Omutumbi gwa Galt gukatwarwa kuguzika kandi gavamenta ya Bungyereza ekabonereza abantu ababeire nibatuura omumwanya ogwo kwekorera amabaare bakagareta ahamwanya ogu Galt yayitirwemu okushweka eshagama ye eyabire esheshekireho.
Bakataho amabare bakora akashozi kaago akabire nikingana oburingwa bwa mita itaano ahansi n'oburingwa bwa mita ishatu nahati ago mabare gakiruho obwo garikutwijusya omujungu Galt.
Nitutekwa kwijuka ngu amabaare aga bakageiha omubibungo bya Buhweju ahabaire haruho arugyendo nkorwa kiro mita 20 kuruga omukatooma.
Oruguuto nyeigyendwa omu tauni ya Mbarara ruketwa eizina rya George Harry Galt, kuruga aha ruguto rwa Stanley aha kashozi Booma oshungeine na eibikiro ryebitabo bya gavumenta konka omuri Ibanda ahuyayitirwe tayineyo mwanya gwona ogubayesire eizinarye.
Obwahati amabare ago, nigakora nk'ekyoburambuzi omuri Ibanda, kandi enkuyanja y'barambuzi kuruga omuri Ibanda, Tooro, Buganda n'ensi yoona nibakira kwija kurambura ekijukizo kya amabare ago.
Obwahati aba Ibanda Munisiparite bakwatanise nabekitongore ekyeihe rya Uganda erikumanywa nka UPDF, bariyo nibaboneza omwanya ogu Galt yayitirwemu obwo ekyo kitongore ekyeihe rya Uganda kirikwetebekanisa okwijuka ekiro kyabo kya 'tarehe sita' ekikuzibwa buri mwaka, kandi ekiro eki nikiza kukuzibwa omu disiturikiti ya Ibanda.
Beitu n'omanya ngu tokabasa kutebya ebyafayo bya Galt, otateiremu omukazi emanzi Kibubura owabaireho omukazi wokubanza kuba owegomborora omu East Africa? Omukuhandika kweitu nitwija kubaretera ebyafayo bya Julia Kibubura owabaireho ekundwa y'omujungu owayitirwe omuri Ibanda Galt.
Kutugambireho norikukurira ebyobushubuzi omuri Ibanda Munisiparite Omw. Deo Tugume, atugizire ngu ogu n'omugisha murungi ahari Ibanda kwejunisa ogwo mwanya kandi bakatunguura ebyobushubuzi omuri Ibanda. Ashabire abantu boona abarikukunda okurambura n'okumanya ebyabeireho kare na kare kwija ahamwanya ogwo kandi bakongyera kumanya.
Ayongire yashaba abantu abakubasa kwegita aha Munisiparite bakakuza omwanya ogwo gukaba ogwomutindo aharurengo rw'ensi yoona.
Divasi Eliya, omwe ahabatandikireho ekigombe ekya Ibanda Hill Trekkers Club, nagira ngu abarambuzi kuruga omushonda y'ensi yoona nibeija kurambura omwanya ogwo. Ekibiina ekirikumanywa nka Mountain Slayers Uganda bakaramburaho omwanya ogwo omumwaka gwa 2020 kandi abarambuzi abandi kuruga Tooro nabo beizire barambura omwanya nigwo gumwe.
Divasi ashabire abantu abarikwenda kurambura omwanya ogwo kurabira omukigombe ekyo, reero bakeija bakerebera ekyabaire omuri Ibanda omumyaka yabajungu.
Enkunzi y'oburambuzi omuri Ibanda, basiimire abeihe rya UPDF na Ibanda Munisiparite ahabwokuboneza omwanya ogwo kandi bakaguhaisa ekitinisa. Konka bashabire Ibanda Munisiparite kwombekaho toyireti z'omutindo, ebitaara birikumurika ekiro na n'ekijukizo kya Rutaraka obwo arikucumita omujungu Galt.
Ebyafayo bya Rutaraka tibyakamanyirwe gye konka aha Agoweitu kurabira omukucondoza turiyo nitubironda, Kandi nabyo nitwija kubikuhisyaho omubwire bwabyo.
Ebihandiko ebimwe ebimwashoma aha byaruga aha mukutu ya intaneti.
Huumura Tuganiire
Abakatoriki (2) Africa (3) Agekibarukiraho (43) Akaruuru 2011 (1) Akaruuru 2021 (26) Amagara (2) Amaka (5) Amakuru (535) America (1) Ebaruha (8) Ebirango (8) Eizooba Eri (5) Ekyanga Kyawe (9) Enfumu (3) Enganda (2) Esente (1) Haaya (1) Obugabe (8) Obutare (4) Okwiruka (2) Omuntu Waawe (12) Omupiira (24) Omushaho (1) Puriyamare (2) Ruhuuta (18) Senyiga Ya Corona (29)